جغرافیای اقتصادی شهرستان طرقبه – صنعت توریسم طرقبه
صنعت توریسم و تأثیر آن بر اقتصاد شهرستان طرقبه شاندیز
مفهوم توریسم و ماهیت آن
انسان هایی که به صورت فردی، خانوادگی و یا گروهی و دسته جمعی مدت کوتاهی اقامتگاه اصلی و دائمی خود را جهت اقامت موقت با خصوصیات و ویژگی های مصرف کننده ترک می کنند به نام جهانگرد یا توریسم خوانده می شوند.
پرداخت های مصرفی توسط جهانگرد در محل های مورد نظر تنها برای اقامت و تغذیه نیست. زیرا هزینه های مصرف شده توسط جهانگرد تنها دو مورد فوق را در بر نمی گیرد. بلکه هزینه های خرید اشیاء تفننی، تولیدات دستی و سایر خدمات را نیز شامل می شوند. آنهایی که موضوع هزینه های جهانگردان را مطالعه می کنند بر این عقیده اند که همین افراد در محل های مورد نظر با صرف هزینه هایی به عنوان مصرف کننده «توریسم» و بدون در نظر گرفتن سود، به افزایش درآمدهای ساکنین محل کمک می کنند. به عبارت دیگر کسانی که به عنوان مسافر «توریست داخلی و یا خارجی» برای دیدار مکان های جدید می آیند با صرف مقداری از پول خود باعث افزایش درآمد ساکنین همان محل می شوند.
می توان گفت توریسم «سیر و سفر» یکی از نیازهای بشری است. یعنی سیر و سفر چه داخلی و چه خارجی از نشانه های بارز اجتماعی انسان ها محسوب می شود. بنابراین نقطه آغاز و حرکت مطالعات جغرافیایی اجتماعی و اقتصادی را توریسم تشکیل می دهد. مفهوم توریسم را می توان با ظابطه های اقتصادی، اجتماعی، جامعه شناسی، روانشناسی و جغرافیایی مطالعه کرد. لاکن تعریفی که بتواند تمام اهداف و نظرات پژوهشگران بخش های مختلف علوم انسانی را در بر بگیرد میسر نیست. به این ترتیب تعریف کامل توریسم در داخل چهارچوب زمان و مکان خاص که بتواند منظور و مقصود هر یک از علمای فوق الذکر را برآورده کند مشکل بوده و امکان نخواهد داشت.
توسعه طرقبه شاندیز در زمینه گردشگری
برآوردها نشان می دهد که گردشگری مبالغ بسیاری را به خود جذب می کند. با توجه به خیزش ها در شهر مشهد به آستانه بالایی از ثروت و رفاه، تمایل به استفاده از مناظر زیبای ییلاقی طرقبه و شاندیز گسترش یافته است. با ایجاد امکانات جدید متنوع و برنامه ریزی شده، می توان اوقات فراغت و گردشگری را مهمترین راهبرد توسعه شهرستان طرقبه شاندیز به حساب آورد. به همین جهت موضوع بررسی را در محور اکوتوریسم(طبیعت گردی) و گردشگری، جاذبه های مذهبی، تاریخی، رفاهی و فرهنگی پی می گیریم.
نقش شهرستان مشهد مقدس
با توجه به فاصله کم شهرستان طرقبه شاندیز به مشهد مقدس که از جمله شهرهای مذهبی مطرح در جهان اسلام می باشد و به عنوان دومین کلان شهر و متروپل عظیم در شرق جمهوری اسلامی ایران سالانه پذیرای بیش از بیست و پنج میلیون زائر و گردشگری است که جهت عرض ارادت به ساحت مقدس هشتمین سلاله نبی مکرم اسلام، حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا(علیه السلام) و بازدید از اماکن تاریخی و توریستی شهرستان به این منطقه سفر می کنند، حدود شش میلیون نفر از این جمعیت بنا بر آمار اخذ شده، به شهرستان طرقبه شاندیز می آیند که نقش بسیار موثری را در توسعه صنعت توریسم شهرستان طرقبه شاندیز ایفا می کنند.
اکوتوریسم و جاذبه های آن
وجود رشته کوه های بینالود، قلل مرتفع، دره های ژرف، رودخانه ها، چشمه سارها، پوشش گیاهی منحصر به فرد، روستاهای زیبا با معماری بومی، پارک های جنگلی، آبگیرها، غارها، باغات میوه در کنار رودخانه ها، آب و هوای مطبوع و ... که این ویژگی های خاص و پر جاذبه نظر توریسم داخلی و خارجی را به منطقه معطوف می دارد.
نقش رشته کوه بینالود
قسمت قابل توجهی از قلل مرتفع بالای دو هزار تا سه هزار و چهارصد متر در شهرستان طرقبه شاندیز قرار دارد که در این ارتفاع تنوع آب و هوایی در منطقه ایجاد نموده است. تابستان های معتدل و زمستان ها با بارش برف در دامنه شمالی بینالود به دلیل جنس خاک و آب و هوا، شبکه نسبتاً متراکمی از آب های جاری گسترش یافته، که نتیجه آن شکل گیری دره های عمیق و زیبا است. عامل آب و هوا همچون گذشته های دور، امروزه با شدت بیشتری نقش خود را در توسعه فعالیت های توریستی ایفا می کند.
اعتدال درجه حرارت و خنکی هوا، به ویژه در فصل تابستان با گرمای طاقت فرسای خود، توریست ها را به مناطق ییلاقی دره ها، دامنه کوهستان، آب گیرها و دهکده های توریستی می کشاند.
توریسم کوهستانی، در دو شکل کوه نوردی و کوه پیمایی، همواره در دو فصل از سال فعالیت های جهانگردی در آن جریان دارد:
- یکی در فصل تابستان که به ورزش کوهنوردی و کوه پیمایی و یا استراحت و تمدد اعصاب در مناطق ییلاقی اختصاص دارد.
- دیگری در فصل زمستان که ورزش های زمستانی مانند اسکی و نظایر آن صورت می گیرد.
مسیر کوهنوردان به ترتیب از:
1- مسیر شاندیز به زشک و ادامه مسیر از رودخانه تا قله چمن و شیرباد و روستاهای بوژان و خور نیشابور
2- مسیر طرقبه و جاغرق و کردینه ادامه مسیر از رودخانه تا قله و روستای دررود نیشابور
3- مسیر طرقبه و دهبار ادامه مسیر از رودخانه تا قله و روستاهای گرینه و حصار نیشابور
4- مسیر گلستان مایانات و ازغد، ادامه مسیر از رودخانه تا قله و روستاهای گرینه و دیزباد نیشابور
5- مسیر سر برج، تجر، مج ادامه مسیر از رودخانه تا قله و روستای دیزباد نیشابور
6- مسیر مغان ادامه مسیر غار معروف مغان و روستای پیوه ژن بخش احمدآباد
7- مسیر شاندیز محله زشک ادامه مسیر از رودخانه تا قله شیرباد و روستای بوژان نیشابور
8- مسیر نغندر تا کنگ ادامه مسیر از رودخانه تا فلسکه و کوه سربنوشت
مسیرهای ذکر شده تا روستاها عمدتاً آسفالت و مابقی جیپ رو می باشد و سالانه عده کثیری به مناطق یاد شده عزیمت می کنند.
نقش رودخانه ها
وجود رودخانه های مغان، مج، مایانات، دهبار، جاغرق، کنگ، زشک و محله زشک با آب دائمی باعث به وجود آمدن باغها با میوه های متنوع از قبیل گیلاس، آلبالو، فندق، گردو، گلابی، سیب، هلو، آلو، زردآلو و ... که عمدتاً در حاشیه رودخانه واقع شده است و از مراکز مهم توریستی محسوب می شود. باغات حواشی رودخانه ها در مجموع 3797 هکتار می باشد و همه ساله پذیرای خیل عظیمی از مسافران و زائران می باشد.
نقش دهکده ها
محیط های روستایی در حد توان خود از جاذبه های متفاوتی در زمینه طبیعی و انسانی برخوردارند که سازماندهی به آنها، نه تنها در توسعه توریسم کمک خواهد کرد؛ بلکه به فعالیت های روستایی در زمینه های مختلف کشاورزی دامپروری و صنایع دستی محلی نیز رونق خواهد بخشید.
از مهمترین روستاهای منطقه می توان به:
- روستای مغان با چشم انداز طبیعی و دل انگیز و غار معروف مغان
- ازغد با پیشینه تاریخی و جاده آسفالته با دو ردیف درخت کاری در طرفین جاده(حدود 6000 اصله نهال غرس شده)
- گلستان با قرار گرفتن امام زادگان یاسر و ناصر(ع) و بند معروف گلستان
- ویرانی با قدمت زیاد و ابنیه تاریخی
- کنگ مشهور به ماسوله خراسان
- و سرآسیاب، ارچنگ، نغندر، اردمه، اسلام رود و ... با زیبایی های خیره کننده نام برد.
نقش پوشش گیاهی
در ارتفاعات 2000 متری؛ جنگل های پراکنده ارس و انواع گون ها و گونه های علفی دیگر در دره ها، جنگل های ارغوان، سماق و زرشک در حواشی رودخانه ها و کوهپایه ها، انواع گیاهان دارویی و بیش از 4394802 اصله از درختان مثمر و 1865211 اصله از درختان غیرمثمر، باعث شده که همه ساله تعداد زیادی از دانشجویان رشته کشاورزی و افراد علاقه مند از منطقه بازدید داشته باشند که می توان از آن به گردشگری کشاورزی که از شاخه های توریسم روستایی می باشد یاد نمود.
نقش شهرهای طرقبه و شاندیز
دو شهر طرقبه و شاندیز با توجه به فاصله نزدیک به مشهد پذیرای بیش از شش میلیون زائر و مسافر بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(علیه السلام) در سال می باشند. امکانات بهداشتی خدماتی و اقامت نسبتاً مناسب و آب و هوای مطبوع، طبیعت زیبا و جاذبه های گردشگری از جمله بند گلستان، سد چالی دره، ارغوان دره، پارک جنگلی شاندیز، باغ پونه، پارک بوستان، پارک نصوح آباد، پارک لاله، پارک دکل، پارک جنگلی کلاته عنبر، بازار بین المللی بعثت، بازار بین المللی پدیده، هتل ثامن الائمه(ع)، دشت بهشت، دهکده شاندیز و بیش از 150 رستوران، باغسرا و مجموعه پذیرایی در طرقبه و شاندیز باعث جلب گردشگر می گردد.
گردشگری در بُعد مذهبی، تاریخی و فرهنگی
با گسترش اسلام در ایران، مدفن امام زادگان به تدریج به مراکز زیارتی مردم تبدیل شد. به دنبال این روند مرقد پیشوایان دینی با ساختن بارگاه هایی مناسب، بنای شاخص و برجسته هر محلی را به وجود می آوردند.
یکی از مفاخر علاقه مندی و اخلاص مردم در پیروی از فلسفه امامت، در خلق بناهای مقابر و هنر معماری امامزاده هاست. برجسته ترین هنرمندان زمان ذوق و نبوغ خود را با استفاده از امکانات موجود در ساختمان و مذهب مراکز دینی و زیارتی به کار بردند که نتیجه آن، وجود تعداد زیادی از پایگاه های زیارتی در ایران است.
از آن جمله امام زادگان یاسر و ناصر(علیهم السلام) در محل گلستان طرقبه می باشند که با توجه به حضور زائران داخل و خارج کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. مجموعه زیارتی مذهبی گلستان با سابقه دیرینه یکی از معدود مجموعه هایی می باشد که با هویت کارکردی مذهبی در حومه کلان شهر مذهبی مشهد فعال می باشد.
نقش تاریخی و فرهنگی طرقبه شاندیز
شهرستان طرقبه شاندیز منطقه ای است با آثار تاریخی فرهنگی ممتاز و خصوصیات بدیع مردم شناختی، آثار تاریخی این بخش عبارتند از: آرامگاه ها، رباط ها، مساجد، کاروانسراها، حمام ها، قلعه های قدیمی، برج و بارو، آثار آسیاب های آبی، حوض انبارها و سنگ نگاره های فراتاریخی. این در حالی است که تعدادی از روستاهای منطقه به دلیل ویژگی سنتی و تاریخی از مراکز دیدنی و جذاب محسوب می شوند. این مجموعه ارزشمند در کنار صنایع دستی منطقه به یکی از مقاصد مهم جهانگردی تبدیل گردیده است.
طبیعت زیبا و جاذبه های مردم شناختی چون سنت ها، آیین ها، جشن ها، مراسم مذهبی و آثار تاریخی که در زمره مهمترین جاذبه های منطقه می باشد مجموعه ای از منابع جهانگردی را تشکیل می دهد که از آمیختگی آنها طرقبه و شاندیز به جاذبه بین المللی و مقصدی برای جهانگردان تبدیل می شود.
تگناها و راهکارها
شهرهای طرقبه شاندیز در طی چند دهه اخیر به ویژه در سال های پس از انقلاب در مقایسه با دهه های قبل از آن، از ویژگی های اقتصادی و جمعیتی زیر برخوردار بوده است:
- در دوره های اول هر شهر به مثابه مراکز شهری کوچک با پشتوانه غالب اقتصاد باغداری و دامداری بوده اند. بر این اساس هر دو شهر مذکور به دلیل محدودیت قابلیت شغلی، امکان رشد جمعیت محدودی داشته اند.
- در دوره های اخیر که فعالیت های گردشگری در ترکیب اقتصادی منطقه غلبه یافته، فرصت های جدیدی برای اشتغال پدید آمده است.
ویژگی بارز منطقه گردشگری طبیعی است که با باغداری درآمیختگی دارد. بنابراین توسعه گردشگری نهایتاً می باید با توسعه باغداری توأم باشد. گسترش کالبدی مشهد باعث کاهش فاصله بین شهرهای طرقبه و شاندیز با مشهد شده است. به همین دلیل با وجود گسترش فرصت های شغلی، جمعیت شهرهای مذکور متناسب با توسعه اقتصادی رشد نیافته است. زیرا بسیاری از شاغلین شهرهای فوق ساکن مشهد هستند.
در بخش اقتصادی با وجود نقش بارز دو شهر طرقبه و شاندیز در نظام گردشگری منطقه، مراکز مذکور از سرمایه گذاری لازم برای توسعه و تجهیز تأسیسات و تسهیلات گردشگری کم بهره اند. سهم اشتغال در بخش گردشگری بسیار محدود است. به طوری که عملاً این بخش نتوانسته نظام اشتغال منطقه را دگرگون سازد. در حال حاضر اشتغال عمده در هر دو شهر، به بخش های صنعت ساخت و خدمات غیرگردشگری مربوط است.
با توجه به حجم گردشگر روزانه، هفتگی و فصلی و نیز تثبیت و گسترش میزان گردشگر، زیربخش های حمل و نقل و خدمات ترانسپورت گردشگر، زیر بخش های اقامتی، اطلاع رسانی، تولید و فروش صنایع دستی و خانگی، تجهیزات مراکز تفریحی، فرهنگی و فراغتی و نظایر آن بسیار محدود است.
حجم سرمایه گذاری های بخش خصوصی اندک است. در همین حد نیز سرمایه گذاران غیربومی نقش مسلط را ایفا می کنند. ساکنین محلی عمدتاً به فروش یا اجاره باغات تحت تملک خود می پردازند و در غیر این صورت به کارگری در مراکز خدمات گردشگری اکتفا می کنند.
این روند باعث تشدید فاصله گروه های درآمدی در میان ساکنین محلی هر دو شهر شده که آثار اجتماعی و فرهنگی زیان باری به دنبال داشته است. فرآیند سرمایه گذاری در منطقه زمینه های احداث رستوران احداث ویلاها و خانه های ییلاقی و در برخی موارد ایجاد مجتمع های اقامتی، پذیرایی را شامل می شود. در این موارد نقش سرمایه گذاران محلی بسیار ضعیف است.
فقدان برنامه ریزی هدفمند برای جلب مشارکت ساکنین محلی، فقدان نقش برای شهرهای طرقبه و شاندیز، عدم بهره گیری از قابلیت تعاونی های محلی در زمینه خدمات گردشگری و نظایر آن، مهمترین عامل در عدم مشارکت ساکنین محلی در فرآیند سرمایه گذاری و اشتغال شهری شده است.
پیشنهادها و توصیه ها
شهرهای طرقبه و شاندیز مهمترین مراکز گردشگری در منطقه محسوب می شوند. روزانه ده ها هزار گردشگر به منطقه مراجعه کرده و از مواهب طبیعی آن برخوردار می شوند. وجود این حجم چشمگیر از گردشگران قابلیت بسیار قدرتمندی برای هدایت و جذب سرمایه گذاری ها و ایجاد اشتغال پدید آورده که به دلیل عدم برنامه ریزی مناسب، تا به حال بهره برداری درستی از آن نشده است. استقرار خدمات پایه گردشگری، از جمله مراکز مهم اطلاع رسانی به منظور بهره گیری از پتانسیل موجود در شهرهای طرقبه و شاندیز و ایجاد زمینه های اشتغال زایی توصیه های زیر مطرح می شود:
- هر یک از دو شهر طرقبه و شاندیز به دلیل موقعیت استقرار نسبت به مشهد و شبکه ارتباطی، دارا بودن زیر ساخت های شهری، حجم جمعیتی مناسب، خدمات مختلف و مورد نیاز گردشگران، و وجود ویژگی های طبیعی و اقلیمی، قادر به ایفای نقش مرکزی در نظام گردشگری منطقه هستند.
- هر دو شهر طرقبه و شاندیز بخش وسیعی از منطقه گردشگری را تحت پوشش قرار داده و به عنوان هدف اصلی و اولیه گردشگران مطرح هستند. این دو شهر می توانند به عنوان مراکز ییلاقی کوهستانی و گردشگری طبیعی مطرح و بر این اساس تجهیز شوند.
- اعطای تسهیلات لازم برای تحقق راهبردهای منطقه ای مانند معافیت مالیاتی یا تقسیطی کردن آنها.
- ایجاد جاده در مناظر و چشم اندازها توسط ادارات ذیربط
- تغییر در جریان انتقال مازاد سرمایه از مادر شهر مشهد به طرقبه و شاندیز
- توسعه فضای سبز پارک ها و اردوگاه ها
- گسترش طرح های آبخیزداری
- گسترش فضاهای ویلایی رستوران
- تکمیل و بهبود شبکه راه ها
- طرح کمربند سبز – اتصال از مایان تا آب و برق – کاهش ترافیک
- لزوم اتصال مشهد به نیشابور با گذر از بینالود در سه دره جاغرق، کنگ، زشک که هرکدام ضمن گسترش گردشگری، کوتاهی مسیر مسافران و زائران حرم امام رضا(علیه السلام) تهران – مشهد از 120 کیلومتر به 64 کیلومتر طبق مطالعات و بررسی هایی که انجام شده است.
- احداث جاده مناسب نغندر تا شاندیز برای جذب بیشتر گردشگر از شاندیز به طرقبه و بالعکس و رینگ کردن جاده ها از طرقبه حصار ازغد تا مغان، با توجه به تفرجگاه های طبیعی و گذر از آنها، با هدف کاهش محرومیت روستاها، ایجاد اشتغال، جلوگیری از مهاجرت به شهرها، کاهش ترافیک.
- ارزش اقتصادی آن صرفاً در کوتاه کردن زمان و مسیر خلاصه نمی شود بلکه اشتغال و ساخت و سازهای تفرجگاهی بسیار که از محل احداث این جاده به وجود می آید می تواند سرمایه گذاری ها را طی یک دهه بازپس گرداند. (مطالعه و طراحی شهرها)
- ممنوعیت حرکت اتومبیل در داخل شهر طرقبه و شاندیز که این شهرها به شهر پیاده ها تبدیل شود. طرح سنگ فرش کردن اطراف جاده جهت پیاده رو – دوچرخه – درشکه – اتومبیل – به طور مجزا.
- تله کابین (اتصال دو طرف بینالود) (مطالعه شده)
- گسترش فضاهای تفریحی مانند استخرهای چند منظوره
- سینما تابستانی که بتوان با اتومبیل به راحتی به آن دست یافت.
- نمونه بند گلستان، چالیدره و پارک جنگلی شاندیز.
- احداث طرح های ویلایی با مالکیت زمانی (Time Shave)
- ایجاد مراکز تهیه مایحتاج لوازم و وسایل پیک نیک و کمپینگ.
- احداث مراکز فرهنگی (موزه) و هنری و فروشگاه ها و نمایشگاه های صنایع دستی.
- ایجاد مرکز طرقبه شناسی، شاندیز شناسی با تبلیغ و شناساندن آن به دیگران با ایجاد گردش های یک روزه احیای قلعه حسین آباد، ایجاد موزه و نمایشگاه، آسیاب بادی و آبی.
- تماشاخانه روباز، اجرای کنسرت.
- توسعه تولیدات صنایع دستی
رشد جمعیتی این دو شهر برای حفظ ساختار طبیعی و اقلیمی و ایفای نقش ویژه و مرکزیت گردشگری، می باید محدود و کنترل شده باشد. روند تحولات جمعیتی این دو شهر در گذشته بیانگر رعایت چنین محدودیتی است. اما در صورت احداث بی رویه شهرک ها و مجتمع های تعاونی ساز، نه تنها ترکیب جمعیتی شهرهای طرقبه و شاندیز از نظر گروه های سنی و جنسی، فرهنگی و درآمدی تغییر خواهد کرد؛ بلکه جمعیتی چندین برابر جمعیت فعلی به شهرهای طرقبه و شاندیز تحمیل خواهد شد. این روند علاوه بر آثار منفی اجتماعی و فرهنگی، ساختار کالبدی و فضایی و نیز باغ ها و فضاهای باز اطراف شهرهای مذکور را به طور جدی تهدید خواهد کرد.
تجهیز برخی منازل به عنوان مهمان پذیر، ایجاد الگوهای مناسب برای تجهیز باغ ها جهت پذیرایی و اتراق گردشگران، ایجاد تعاونی های مردمی برای ارائه خدمات فنی، تورگردانی، اجرای مراسم و جشنواره های محلی، توسعه صنایع محلی و خانگی نمایش و فروش هدایا و سوغات، ایجاد شبکه های حمل و نقل ویژه گردشگران و نظایر آن، مهم ترین محورهای جذب سرمایه های خُرد محلی و مشارکت واقعی آنها در روند توسعه گردشگری و ایجاد زمینه های اشتغال زایی است. تا کنون برای هر دو شهر طرقبه و شاندیز، طرح های هادی به صورت تیپ و بدون توجه به ویژگی ها و قابلیت های گردشگری آنها تهیه شده است. این گونه طرح ها چون در عمل، هدف توسعه را رشد جمعیتی و توسعه کالبدی و گسترش شبکه سواره و تیپ سازی معماری و غیره تعریف می کنند؛ نه تنها به توسعه واقعی منجر نمی شود، بلکه باعث نابودی باغ ها، از بین رفتن ساختار طبیعی ویژه، معماری محلی، شبکه ویژه مناطق ییلاقی کوهستانی و نظایر آن می شوند.
به این ترتیب ضروری است که برای حفظ و ارتقای کیفیت های شهری و محیطی، کنترل توسعه کالبدی و رشد جمعیتی و تجهیز بنیان های گردشگری برای این دو شهر، طرح های ویژه «گردشگری» تهیه شود.
منبع: کتاب جغرافیای تاریخی شهرستان طرقبه شاندیز / نویسنده: حسین بازوبندی، ستاره بازوبندی، فاطمه بازوبندی، طلعت ارفعی، جواد ارفعی / ناشر: پارند
